120. rocznica urodzin Poli Gojawiczyńskiej
Pola (Apolonia) Gojawiczyńska, autorka Dziewcząt z Nowolipek i Rajskiej jabłoni urodziła się 120 lat temu w Warszawie.
Jej ojciec Jan Koźniewski prowadził warsztat stolarski przy ulicy Nowolipki. Przyszła pisarka wychowywała się w ciężkich warunkach materialnych. Po skończeniu kursów dla wychowawczyń pracowała w przedszkolach i ochronkach. W czasie I wojny światowej należała do Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1920 r. wyszła za mąż za Stanisława Gojawiczyńskiego. Jedna z pierwszych jej nowel Dzieciństwo spotkała się z uznaniem Zofii Nałkowskiej, Dzięki wsparciu znanej pisarki nawiązała współpracę z „Gazetą Polską”, „Kurierem Porannym” i „Bluszczem”. Na łamach tych pism drukowała utwory prozatorskie, opowiadania, powieści w odcinkach, ale także artykuły publicystyczne i felietony. W roku 1936 weszła do władz warszawskiego oddziału Związku Literatów Polskich. W czasie II wojny światowej działała w konspiracji, została aresztowana i osadzona na Pawiaku. Po wyjściu z więzienia przebywała w domu Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów na Stawisku. Po wojnie mieszkała w Łodzi, w roku 1949 osiadła na powrót w Warszawie, gdzie zmarła 29 marca 1963 w wieku 67 lat. Pochowana została w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim.
Była w swoim czasie niezwykle popularną autorką. Uznaniem czytelników cieszyły już jej wczesne utwory, wydane w latach 1930–1934: Ucieczka, Powszedni dzień oraz Ziemia Elżbiety. W latach 1935–1937 wydała głośne powieści, układające się w dylogię: Dziewczęta z Nowolipek oraz Rajska jabłoń, w których ujawnił się charakterystyczny dla niej – jak to określiła krytyka – feminocentryzm. Pierwszą z tych powieści w roku 1937 zekranizował Józef Lejtes, w głównych rolach obsadzając takie gwiazdy kina międzywojennego, jak: Elżbieta Barszczewska, Tamara Wiszniewska, Hanna Jaraczówna, Stanisława Wysocka, Mieczysława Ćwiklińska, a także Kazimierz Junosza Stępowski. Powtórnie Dziewczęta z Nowolipek zostały sfilmowane w roku 1985 przez Barbarę Sass-Zdort, która tego samego roku przeniosła na ekran również Rajską jabłoń.
Do najgłośniejszych książek Gojawiczyńskiej należą ponadto: Krata z 1945, w której pisarka opisała swoje przejścia na Pawiaku oraz Stolica z 1946, relacja z życia w Warszawie w pierwszym miesiącach po wyzwoleniu. Jej dorobek uzupełniają: powieść dla młodzieży Dom na skarpie, sztuka teatralna Współczesne, tom felietonów o zacięciu filozoficznym Rozmowy z milczeniem, wreszcie opowiadania, spośród których najwybitniejsze to: Kapelusz oraz Koty. Istotę jej pisarstwa najcelniej zdefiniował historyk literatury Ryszard Matuszewski jako „realizm pesymistyczny”.
W zbiorach Biblioteki Narodowej znajdują się rękopisy powieści: Święta rzeka, Krata, Stolica, Szkoła, a także szkiców o Zofii Nałkowskiej i Stefanie Jaraczu, zapisy o charakterze dziennikowym z lat 1948–1949, korespondencja z córka Wandą Nadzinową, notatki warsztatowe do powieści i opowiadań, dokumenty osobiste i rodzinne.