Archiwum paryskiej „Kultury” zinwentaryzowane
Projekt zrealizowany został – na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego – przez Bibliotekę Narodową i Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych na podstawie umowy podpisanej ze Stowarzyszeniem Instytut Literacki „Kultura”. Kierownikiem projektu była Maria Wrede z Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej.
W piątek, 15 stycznia w Maisons-Laffitte – w obecności dr Magdaleny Gawin, wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego – odbyło się uroczyste przekazanie ukończonego inwentarza na ręce Wojciecha Sikory, prezesa Stowarzyszenia Instytut Literacki „Kultura”. W uroczystości wzięli udział dyrektorzy instytucji realizujących projekt: dr Tomasz Makowski (BN) i dr hab. Władysław Stępniak (NDAP).
Jerzy Giedroyc i Instytut Literacki Kultura
Instytut Literacki został założony w Rzymie w 1946 jako wydawnictwo w ramach Wydziału Kulturalnego 2. Korpusu Polskich Sił Zbrojnych. Od czerwca 1947 wydawał oprócz książek także miesięcznik „Kultura”, który już od następnego roku stał się główną jego publikacją. Wydawnictwo w 1947 roku przeniesione zostało do Paryża i rozpoczęło działalność w ramach Księgarni Libella. Zmiany przepisów francuskich pozwoliły w 1961 roku na usamodzielnienie się wydawnictwa pod nazwą Instytut Literacki Kultura. Publikacje Instytutu postawiły go w rzędzie najważniejszych instytucji wpływających na sposób myślenia i poglądy zarówno Polaków w kraju jak i emigrantów rozproszonych po całym świecie. Inicjowane przez Redakcję dyskusje, poruszane tematy angażowały szerokie grono czytelników i polemiki w czasopismach emigracyjnych, a także reakcje prasy i środowisk w Polsce. Dzięki publikacjom i opiece „Kultury” rozkwitły talenty Miłosza, Gombrowicza, Hłaski, tu także publikował swe główne dzieła wieloletni najbliższy współpracownik – Gustaw Herling-Grudziński. Po śmierci Jerzego Giedroycia w 2000 roku zamknięto publikację miesięcznika „Kultura”, a po śmierci Henryka Giedroycia w 2010 roku zamknięto także „Zeszyty Historyczne” i zlikwidowano wydawnictwo. Obecnie Stowarzyszenie Instytut Literacki Kultura, zawiązane w 2002 roku, opiekuje się zbiorami Instytutu, zawiaduje prawami wydawniczymi i autorskimi, współpracuje z badaczami i publicystami zainteresowanymi tymi materiałami. Od 1953 roku Instytut Literacki Kultura ma siedzibę pod tym samym adresem, na skraju niewielkiego podparyskiego miasteczka Maisons-Laffitte.
Twórcą i głównym redaktorem wydawnictwa był Jerzy Giedroyc, a jego głównymi współpracownikami byli Zofia Hertz, Zygmunt Hertz, Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński i Henryk Giedroyc. Do kręgu najważniejszych autorów „Kultury” należą Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Gustaw Herling-Grudziński, Andrzej Bobkowski, Aleksander Janta, Jerzy Stempowski, Juliusz Mieroszewski, Zbigniew Brzeziński, Michaił Geller, Józef Martia Bocheński, Stanisław Barańczak, Tomasz Jastrun, Sławomir Mrożek, Marek Hłasko, Kazimierz Brandys, Konstanty A. Jeleński, Stefan Kisielewski, Józef Garlinski, Natalia Gorbaniewska, Benedykt Heydenkorn. Wydawnictwo opublikowało w sumie 1139 pozycji z tego 378 w serii Biblioteka Kultury, 637 numerów miesięcznika „Kultura” oraz 171 numerów kwartalnika „Zeszyty Historyczne”.
Bezcenne archiwum
Zachowane archiwum liczy 165 metrów bieżących dokumentacji. Szkieletem archiwum są teki redakcyjne publikacji wydawnictwa, których zachowało się blisko 1000. Materiały warsztatowe zgromadzone do przyszłych działań wydawniczych lub niewykorzystane materiały nadesłane przez autorów stanowią bardzo znaczący dział w zasobie archiwum. Funkcjonowanie Instytutu, a przede wszystkim samego Redaktora, oparte było na korespondencji, dlatego listy jako forma przekazu stanowią przeważający typ dokumentów zachowanych w archiwum. Przez 65 lat nagromadziło się ich ponad 150 000, a liczbę tę niemal podwajają zachowane w znacznej części kopie odpowiedzi. Jest to przede wszystkim korespondencja redakcji oraz korespondencja związana z kolportażem, a także korespondencja związana z samym funkcjonowaniem – wymiana pism związana z prawami autorskimi i wydawniczymi, korespondencja z drukarniami, zakup papieru, sprzętów biurowych, zatrudnianie pracowników, administracja domu itd. Znaczną część zasobu stanowi dokumentacja finansów wydawnictwa i rozliczeń z kontrahentami, z prenumeratorami. Bardzo istotną część działań Instytut stanowiła pomoc dla Kraju. Stąd w archiwum znajduje się dokumentacja przesyłek, spisy odbiorców, materiały 4 fundacji pomocowych, w które Jerzy Giedroyc był zaangażowany. Wydzieloną cześć zasobu stanowią materiały powierzone Instytutowi jako instytucji zaufania publicznego – prywatne spuścizny, twórczość literacka i publicystyczna, wspomnienia, dokumenty osobiste. Zbiór uzupełnia ok 20 mb dokumentacji nieaktowej – fotografie, dokumenty dźwiękowe i audiowizualne, dokumenty życia społecznego, wycinki prasowe.
Uporządkowanie i inwentaryzacja – sukces po siedmiu latach
To ogromne archiwum, by wejść w pełni w obieg naukowy, wymagało uporządkowania, zinwentaryzowania i zabezpieczenia. Podejmowane wcześniej próby nie zakończyły się sukcesem. W 2007 roku wykonana został na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego ekspertyza, a opracowana na jej podstawnie propozycja działań została przyjęta do realizacji. Umowa miedzy Stowarzyszeniem Instytut Literacki Kultura i Biblioteką Narodowa i Naczelna Dyrekcją Archiwów Państwowych została podpisana 30 kwietnia 2009 roku przez Henryka Giedroycia i Tomasza Makowskiego. Za cel przyjęto uporządkowanie zasobu archiwum, sporządzenie Inwentarza-ewidencji archiwum Instytutu Literackiego „Kultura” oraz zapewnienie podstawowych warunków do ochrony i udostępniania powyższych zbiorów. Kierownikiem projektu została Maria Wrede z Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej.
Przyjęty tryb realizacji zakładał coroczne finansowanie z dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego do budżetów Biblioteki Narodowej i Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz równy udział pracowników obu realizujących projekt instytucji.
Realizacja trwała od 2009 do 2015 roku. W wykonanie zadania zostało zaangażowanych 30 rękopiśmienników po połowie z Biblioteki Narodowej i z Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, którzy przepracowali na delegacjach w Maisons-Laffitte razem 3137 dni roboczych. Inwentarz, sporządzony w bibliotecznej bazie danych, zawiera 61 000 rekordów opisów oraz kilkanaście tysięcy haseł kartoteki autorytatywnej.
Prace prowadzone były w trybie delegacji 4-osobowych ekip do siedziby Instytutu w Maisons-Laffitte. Na miejscu papiery porządkowano, tworzono z nich jednostki i opisywano w bazie danych. Zbiory, przepakowane w specjalistyczne opakowania magazynowe, dopiero w 2012 roku znalazły nowe miejsce w specjalnie utworzonym magazynie w wyremontowanej oficynie. Przenosiny do nowej siedziby poprzedziła dezynfekcja. Przeprowadzony w 2015 roku konserwatorski przegląd zasobu wykazał bardzo dobry stan archiwaliów i ich czystość mikrobiologiczną oraz potwierdził słuszność podjętych decyzji dotyczących remontu i wyposażenia magazynu przeprowadzonych na koszt Stowarzyszenia ILK.
Inwentarz będzie udostępniony w najbliższym czasie w formie uproszczonej z portalu www.kulturaparyska.com oraz opisany w Przewodniku po zasobie Archiwum Instytutu Literackiego Kultura. Zostanie też przeprowadzona cyfryzacja zasobu archiwum, a Inwentarz archiwum Instytutu Literackiego Kultura w najpełniejszej formie zostanie opublikowany kilkunastu drukowanych tomach z osobnymi tomami indeksów.