Stanisław Staszic
260 lat temu w Pile urodził się Stanisław Staszic, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia, pisarz i uczony, filozof i polityk, a także geograf, geolog oraz ksiądz katolicki. Zmarł 20 stycznia 1826 roku w Warszawie.
Był synem burmistrza Piły, uczył się w Poznaniu, na przełomie 1778 i 1779 roku przyjął święcenia duchowne. W roku 1779 zadebiutował przekładami dwu dzieł: Religii Racine’a oraz O zapadnieniu Lizbony Woltera. Studiował w Collège de France, gdzie zetknął się z ideami oświecenia, przebywał w Lipsku i Getyndze. Po powrocie do kraju pracował jako nauczyciel dzieci kanclerza Zamoyskiego. Pod jego wpływem napisał Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) oraz Przestrogi dla Polski (1790). Obydwa utwory należą do najważniejszych utworów prozy politycznej w całej historii literatury polskiej. Już w XX wieku Stefan Czarnowski, profesor Uniwersytetu Warszawskiego stwierdził, że w tym ostatnim utworze Staszic jako pierwszy opisał społeczeństwo polskie z socjologicznej perspektywy.
Od roku 1801 mieszkał i pracował w Warszawie. Był współtwórcą Towarzystwa Przyjaciół Nauk, prowadził pionierskie badania geologiczne, a także statystyczne, prowadził rozległe badania flory i fauny Karpat, jako pierwszy wspiął się na Łomnicę, dzięki czemu po latach ogłoszony go prekursorem taternictwa. Prowadził ożywioną działalność polityczną i społeczną: był członkiem Izby Edukacyjnej, Dyrekcji Skarbowej, Komisji Oświecenia i Komisji Spraw Wewnętrznych, ministrem stanu Księstwa Warszawskiego i potem Królestwa Polskiego. Opracował nowatorski system szkolnictwa i metody kształcenia, tworzył niedzielne szkoły dla rzemieślników, a także wyższą Szkołę Akademiczno-Górniczą w Kielcach (utworzona w 1919 Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie nosi jego imię). Kierował pracami Rady Ogólnej Szkoły Głównej Warszawskiej, której zadaniem była organizacja Uniwersytetu Warszawskiego. W roku 1816 założył we własnych dobrach spółdzielnię rolników – Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, które zostało zalegalizowane w 1822 roku i funkcjonowało do roku 1918. Cały czas był czynny jako publicysta, eseista, pisarz polityczny i naukowy, popularyzator wiedzy. Jego zebrane w dziewięciu tomach Dzieła ukazały się w latach 1814–1819. Po roku 1820 żył w osamotnieniu. Co prawda do końca życia nosił sutannę, ale nie wypełniał obowiązków kapłańskich, nie ukrywał przy tym postawy antyklerykalnej i antykościelnej.
W zbiorach Biblioteki Narodowej przechowywany jest liczący blisko sześćset stron rękopis poematu historiozoficznego Ród ludzki, nad którym pracował od 1791 roku, a którego wydanie na przełomie 1819–1820 zostało skonfiskowane przez władzę, a także pochodzący z lat 1795–1800 manuskrypt przekładu Iliady Homera, opublikowanego w roku 1815.