„Katalog rękopisów niemieckich różnych proweniencji” opublikowany
Kolejny, 32 tom Katalogu Rękopisów Biblioteki Narodowej zawiera opisy manuskryptów niemieckich, których ogromna większość trafiła do Narodowej Książnicy w pierwszych latach po zakończeniu drugiej wojny światowej.
Wówczas to na tzw. Ziemiach Odzyskanych (Dolny Śląsk, Pomorze, dawne Prusy Wschodnie) organizujące się władze polskie nakazały zabezpieczanie przechowywanych tam zbiorów niemieckich (bibliotecznych i archiwalnych), niejednokrotnie ratując je przed zniszczeniem czy rabunkiem. Były to nierzadko zbiory o wielkiej wartości. Wystarczy wymienić choćby niezwykle bogatą kolekcję starego arystokratycznego rodu Schaffgotschów z Cieplic (Warmbrunn), którą tuż przed zbliżającym się frontem na początku 1945 roku właściciele musieli porzucić. Podobny los spotkał zbiory innych arystokratycznych rodów: sasko-śląskiej linii Einsiedlów, a na ziemiach pruskich chociażby Dohnów. Swoje zbiory porzucały również instytucje (biblioteki, uczelnie, szkoły, kościoły), a także prywatni drobni kolekcjonerzy.
Na Ziemie Odzyskane trafiły także fragmentaryczne zbiory różnych bibliotek niemieckich z miejscowości położonych na zachód od Odry i Nysy. Aby uchronić zasoby tych placówek przed skutkami nasilających się bombardowań alianckich, władze niemieckie ewakuowały je w bezpieczne, jak się wydawało, wschodnie ziemie III Rzeszy, lokując części kolekcji w miejscowych bibliotekach, parafiach, szkołach.
Jednak zimą i wiosną 1945 roku ziemie te stały się areną walk wojsk niemieckich z szybko posuwającą się na zachód Armią Czerwoną, co przyniosło zagładę wielu zbiorom bibliotecznym i archiwalnym. Te które ocalały były niejednokrotnie jako łup wojenny wywożone do Związku Radzieckiego, część uległa dewastacji. Sytuację powoli zmieniały decyzje przybywających przedstawiciele administracji polskiej. Jednym z ważnych zarządzeń były dekrety regulujące kwestie zabezpieczania ocalałych dóbr kultury, m.in. zbiorów bibliotecznych. Ustanowiono dla nich regionalne tzw. Zbiornice Zbiorów Zabezpieczonych, których zasoby rozsyłano do istniejących czy też odtwarzanych bibliotek polskich. W wyniku niejasnych kryteriów przekazywania kolekcji wiele spośród nich zostało podzielonych – zbiory Schaffgotschów trafiły na przykład zarówno do Biblioteki Narodowej w Warszawie, jak i do uniwersyteckiej w Toruniu.
W wyniku tych działań w posiadaniu Biblioteki Narodowej znalazły się fragmenty różnych zbiorów wspomnianych rodów Schaffgotschów, Einsiedlów, Dohnów, ale także strzępy archiwum rodziny von Moltke, von Reichenbach, von Leesen i innych oraz rękopisy związane z takimi miastami, jak przykładowo Wrocław, Legnica, Nysa, Wschowa, Szczecin, Stargard, Gdańsk, Królewiec, a także z Berlina, pochodzące z funkcjonujących tam bibliotek, szkół, kościołów. Wiele z nich dotyczy małych miasteczek. Rękopisy te opisują niejednokrotnie historię tych miejscowości oraz szczególne wydarzenia rejestrowane przez ich mieszkańców. Poważna liczba obiektów opisanych w katalogu to pojedyncze dokumenty z prywatnych kolekcji, których proweniencji nie jesteśmy w stanie ustalić.
Zakres chronologiczny tych zróżnicowanych zbiorów niemieckich obejmuje okres od połowy XVI wieku do roku 1944. Można tu odnaleźć dokumenty publiczno-prawne w postaci oryginałów i ich kopii (np. korespondencja miast pruskich z królami i urzędnikami polskimi w XVI–XVII wieku). Największy zasób stanowi dokumentacja prywatna w sprawach majątkowo-prawnych, finansowych, ale liczna jest też korespondencja publiczna i prywatna, zapiski o charakterze pamiętnikarskim, podróżniczym, konspekty wykładów akademickich, skrypty i notatki studenckie, przepisy kulinarne i lecznicze, dzieła naukowe z różnych dziedzin wiedzy, opowiadania, herbarze, zbiory poezji z końca XIX i z XX wieku. Warto zwrócić uwagę na dwutomowy zielnik z początku XVIII wieku, przygotowany przez Georga Andreasa Helwinga, luterańskiego pastora z dzisiejszego Węgorzewa. Jest wśród tych dokumentów także parę ksiąg pamiątkowych, głównie rodzinnych, bogato ilustrowanych fotografiami. Na szczególną uwagę zasługują choćby pamiątki po słynnym szefie Pruskiego Sztabu Generalnego feldmarszałku Helmucie von Moltke (starszym), jak również piękny i bogaty graficznie dyplom nadania tytułu hrabiowskiego, a także dyplom nadania honorowego obywatelstwa miasta Świdnicy. Z okresu drugiej wojny światowej pochodzą dokumenty niemieckich władz okupacyjnych w Polsce oraz bogate raporty o sytuacji na okupowanych ziemiach sowieckich.
Poza tym głównym zrębem rękopisów pochodzących ze Zbiorów Zabezpieczonych znajduje się bardzo nieliczna grupa niemieckich dokumentów kupiona od osób prywatnych w późniejszych latach lub podarowana Bibliotece.
Podstawową trudność przy opracowywaniu kolejnych rękopisów stanowił odczyt neogotyckiego rękopisu niemieckiego, który w zależności od okresu (od początku wieku XVI po pierwszą połowę XX wieku), a także od regionu i oczywiście charakteru pisma tworzącego dokument, przybierał najróżniejsze formy. Ogromną pracę w odczytaniu zróżnicowanych rękopisów wykonała Pani profesor Anna Just z Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego, z pełną fachowością i mozołem rozszyfrowując tak bardzo specyficzny niemiecki zapis.
Katalog wnosi wiele cennych informacji dotyczących rękopisów niemieckich, które dotąd nie funkcjonowały w obiegu naukowym. Wypada mieć nadzieję, że dzięki temu zawarte w publikacji wiadomości zostaną wykorzystane przez badaczy.
Katalog można kupić w księgarni stacjonarnej BN przy al. Niepodległości 213 w Warszawie i w księgarni internetowej.
Publikację udostępniamy również na polona.pl
