Archiwum Henryka Mikołaja Góreckiego przekazane Bibliotece Narodowej - Aktualności - Biblioteka Narodowa

Spadkobiercy kompozytora, wdowa, córka i syn, przekazali niemal komplet jego opusowanych utworów muzycznych (op. 1-85, bez 78 i 80), począwszy od wczesnych dzieł, takich jak Pieśni o radości i rytmie op. 7 oraz tych awangardowych, np. Zderzenia (Scontri) op. 17, poprzez – bodaj najsłynniejszą – III Symfonię „Symfonię pieśni żałosnych”op. 36 czy monumentalny psalm Beatus vir op. 38, a skończywszy na niezorkiestrowanej IV Symfonii „Tansman Epizody” op. 85. 

To jest moment szczególny – powiedział prof. Piotr Gliński, wicepremier, minister kultury i dziedzictwa narodowego, na konferencji prasowej z okazji przekazania archiwum Henryka Mikołaja Góreckiego. – Cieszymy się, że archiwum jednego z największych polskich kompozytorów znalazło się w Bibliotece Narodowej. Udało się je zakupić dzięki uprzejmości rodziny i profesjonalizmowi instytucji, jaką jest Biblioteka Narodowa.  Dr Tomasz Makowski, dyrektor BN, podkreślił, że jest to w ogóle jedno z najcenniejszych dostępnych archiwów muzycznych – nie tylko dlatego, że wiąże się z niezwykle rozpoznawalnym i znanym na świecie kompozytorem, lecz i ze względu na to, że jest kompletne pod każdym niemal względem. Jest tu właściwie wszystko – powiedział dyrektor. – Mamy czystopisy z datą, a nawet godziną, kiedy Górecki ukończył pracę, a obok również wersje brudnopisowe, notatki i zeszyty z inspiracjami literackimi – całe archiwum ukazujące pracę twórczą. Co ważne, dzieła te i dokumenty nie wyjechały z Polski i będą przechowywane już na stałe w skarbcu Biblioteki Narodowej.

Poszczególne rękopisy nutowe zostały starannie uporządkowane już przez samego kompozytora. W oddzielnie opisanych teczkach znalazły się zarówno czystopiśmienne autografy, jak i wersje robocze, egzemplarze z poprawkami, szkice czy nawet – jak w wypadku Kwartetów – notatki i zapiski dokumentujące proces twórczy. Warto odnotować, że jedna z kompozycji, zatytułowana Susan (napisana na chór mieszany a capella), to utwór dotychczas nieznany i niepublikowany, a oznaczony przez Góreckiego jako op. 84. Obok twórczości opusowanej w spuściźnie kompozytora zachowały się także rękopisy dzieł nienumerowanych, z Trzema utworami w dawnym stylu (1963) na czele.

Szczególnie cennym materiałem, poszerzającym wiedzę o niektórych utworach, jest pięć zeszytów, zawierających fragmenty nutowe, diagramy i opisy. Górecki objaśnia w nich idee muzyczne wybranych dzieł, skomponowanych pod koniec lat 50. i w latach 60. Są nimi: Pięć utworów na fortepian op. 13, Trzy diagramy op. 15, Monologhi op. 16, Scontri op. 17, Diagram IV op. 18, cykl Genesis op. 19, Choros I op. 20, Muzyczka I op. 22 oraz Muzyczka II op. 23. Notatki kompozytora dotyczą także koncepcji niezrealizowanego utworu, Choros II, planowanego jako op. 21.

Zbiór rękopisów muzycznych został uzupełniony przez obszerny fragment korespondencji Góreckiego, zawierający ponad 100 listów od różnych nadawców, głównie kompozytorów, muzyków i dyrygentów. Wymienić tu należy nazwiska takich osób, jak Witold Lutosławski, Michał Spisak, Tadeusz Baird, Włodzimierz Kotoński, Luigi Nono czy Yehudi Menuhin. Wśród listów jest także ten, zgoła najważniejszy dla kompozytora, napisany w roku 1977 przez kardynała Karola Wojtyłę, który zapoczątkował powstanie dzieła Beatus vir op. 38. Jest to jedna z najcenniejszych spuścizn muzycznych w Polsce.

Henryk Mikołaj Górecki należał do najwybitniejszych polskich kompozytorów ostatniego stulecia. Urodził się 6 grudnia 1933 roku w Czernicy niedaleko Rybnika. W latach 1955–1960 studiował kompozycję w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach, w klasie Bolesława Szabelskiego. W 1958 roku zadebiutował na II Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” swoim Epitafium op. 12. Utwór został bardzo dobrze przyjęty przez krytykę i umiejscowił kompozytora w gronie najbardziej oryginalnych i radykalnych twórców polskiej awangardy. W tym nurcie – charakteryzującym się u Góreckiego wykorzystywaniem techniki serialnej i poszukiwaniami sonorystycznymi – powstawały kolejne dzieła, takie jak I Symfonia „1959” op. 14, Trzy diagramy op. 15, Monologhi op. 16, Diagram IV op. 18 czy cykl Genesis op. 19. Szczególne poruszenie wywołały zaprezentowane w 1960 roku Zderzenia (Scontri) op. 17 na orkiestrę, w których kompozytor zderzał gwałtownie kontrastujące faktury brzmieniowe.

Momentem przełomowym w twórczości Góreckiego stał się skomponowany w 1965 roku Refren op. 21, rozpoczynający wyraźny zwrot w kierunku tradycji, powrót do diatoniki, stopniową redukcję materiału muzycznego i statyczność kompozycji połączoną z ekspresją. W Muzyce staropolskiej op. 24, ukończonej w roku 1969, kompozytor wykorzystał cytaty z dwóch zabytków muzyki polskiej: średniowiecznego organum Benedicamus Domino i pieśni Wacława z Szamotuł Już się zmierzcha. Począwszy od Ad Matrem op. 29 (1972), w dziełach Góreckiego zaczynają dominować tematy religijne. Szczytowym osiągnięciem była napisana w 1976 roku III Symfonia „Symfonia pieśni żałosnych” op. 36 na sopran i orkiestrę, składająca się z trzech lamentacyjnych części o silnej ekspresji i kontemplacyjnym charakterze. Rok później twórca otrzymał zamówienie od kardynała Karola Wojtyły na utwór upamiętniający 900. rocznicę śmierci św. Stanisława. Monumentalny psalm Beatus vir op. 38, na baryton, wielki chór mieszany i orkiestrę, powstawał w roku 1979, a został wykonany podczas pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski. W latach 80. Górecki zwrócił się ku gatunkom chóralnym i kameralnym. Tworzył opracowania pieśni ludowych i religijnych, np. Wieczór ciemny się uniża op. 45, Wisło moja, Wisło szara op. 46, Pieśni Maryjne op. 54 czy Pod Twoją obronę op. 56. Dla zespołu Kronos Quartet skomponował trzy kwartety smyczkowe (1988, 1990 i 2005). Ogólnoświatowym sukcesem fonograficznym stała się wydana w 1992 roku płyta z III Symfonią, pod batutą Davida Zinmana, przynosząc jej kompozytorowi międzynarodową sławę. Dwa opusowane utwory kompozytora zostały pierwszy raz wykonane już po jego śmierci: w 2014 roku swoją premierę miała IV Symfonia „Tansman Epizody” op. 85, ukończona wedle pozostawionych wskazówek przez syna Mikołaja, oraz w roku 2015 – oratorium Sanctus Adalbertus op. 71.

Henryk Mikołaj Górecki zmarł 12 listopada 2010 roku w Katowicach. Był odznaczony Orderem Orła Białego.

W Bibliotece Narodowej znajduje się największy na świecie zbiór rękopisów Fryderyka Chopina, przechowywane są tu także rękopisy muzyczne Stanisława Moniuszki, Karola Szymanowskiego, Grażyny Bacewicz i wielu innych. Zbiory muzyczne BN –rękopiśmienne i drukowane – liczą prawie 150 tysięcy jednostek.