Skrzydła Dedala 2021 - Biblioteka Narodowa

Nagrodę Literacką Skrzydła Dedala, przyznawaną przez Bibliotekę Narodową, za 2021 rok otrzymuje prof. dr hab. Jan Tomkowski, historyk literatury, prozaik, eseista oraz autor podręczników do literatury powszechnej i polskiej.

Jury w składzie:

• Włodzimierz Bolecki (przewodniczący)
• Tomasz Bocheński
• Antonii Libera
• o. Janusz Pyda OP

przyznało Nagrodę Literacką Skrzydła Dedala profesorowi Janowi Tomkowskiemu za całokształt twórczości.

Nagroda Literacka Skrzydła Dedala jest przyznawana corocznie pisarzom za książkę lub całokształt twórczości w dziedzinach literatury pięknej, ze szczególnym uwzględnieniem prozy, krytyki literackiej artystycznej, historii oraz szeroko rozumianej problematyki społecznej. W ocenie jury brane są pod uwagę istotne walory poznawcze twórczości nominowanych autorów, a także niekonwencjonalność sądów, opinii, odwaga i precyzja myśli oraz piękno słowa.

 

Laudacja wygłoszona 22.03.2023 na uroczystości wręczenia Nagrody Literackiej Skrzydła Dedala profesorowi Janowi Tomkowskiemu za całokształt twórczości

Nagroda Literacka Biblioteki Narodowej „Skrzydła Dedala” przyznawana jest twórcom literatury. Należy jednak pamiętać, iż najogólniej rozumiane pojęcie literatury zawiera w sobie nie tylko same dzieła, ale i ich oddziaływanie społeczne, a więc czytelnictwo, edukację, krytykę literacką oraz historię tej dyscypliny, krótko mówiąc, szeroko pojęte życie literackie. Niedomaganie, a z czasem poważna choroba literatury zaczyna się wówczas, gdy pomiędzy autorem, komentatorem (krytykiem) i czytelnikiem zanika realny kontakt, prawdziwy związek i żywe relacje.

Twórcy tkwiący w sztucznym świecie wartości, a więc w gruncie rzeczy odseparowani od czytelników, pisują dzieła w duchowej pustce; owszem, bywają nagradzani, ale jednocześnie mało albo w ogóle nie czytani. Ich dzieła nie mają większego czy trwałego znaczenia. Nawet największe nagrody literackie i związane z nimi mechanizmy promocyjne w dzieła powstałe w oderwaniu od realnego świata znanego czytelnikom są w stanie tchnąć życie jedynie chwilowe i efemeryczne.

Badacze literatury, którzy rezygnują z pewnego rodzaju misji i służby na polu piśmiennictwa, i dezerterują w świat rozmaitych teorii (które we współczesnym świecie zmieniają się coraz szybciej), przestają z czasem być potrzebni zarówno twórcom jak i czytelnikom. Czytelnicy zaś, pozbawieni fachowego wsparcia, które od niepamiętnych czasów pełniło i nadal winno pełnić rolę swoistego cicerone po ogrodach sztuki słowa, czyli uczyć rozumienia i smakowania dzieł literackich, stają się w najlepszym razie konsumentami zaczernionego papieru, niezdolnymi do rozróżnienia pomiędzy tym co dobre, a tym, co marne, byle jakie i bez wartości.

Przyznając dziś Nagrodę Literacką Biblioteki Narodowej „Skrzydła Dedala” profesorowi Janowi Tomkowskiemu, honorujemy człowieka, który od wielu lat dokłada największych starań, aby związek pomiędzy twórcami, badaczami i czytelnikami literatury nie został zerwany. Jan Tomkowski dowodzi swoim własnym pisarstwem, iż te trzy różne światy: twórców, badaczy i czytelników literatury nie tylko mogą, ale powinny tworzyć wspólne uniwersum. Albowiem Jan Tomkowski znany jest nie tylko jako autor rozpraw i szkiców krytyczno- i historycznoliterackich, lecz również autor powieści Ragadon czy Opowieści Szeherezady, prozy autobiograficznej (Nie ma Pauliny, Judasz z ulicy Iglastej), opowiadań (Liść Kartezjusza, Żyrafa Einsteina, Słońce Turinga) i esejów (np. Dom chińskiego mędrca, Ciemne skrzydła Ikara).

Jako badaczowi i historykowi literatury zawdzięczamy mu między innymi takie pozycje jak: Juliusz Słowacki i tradycje mistyki europejskiej, Szkice młodopolskie, monografię Pan Tadeusz – poemat metafizyczny, Szkice o literaturze XX wieku oraz wydaną w serii Biblioteki Narodowej antologię polskiego eseju literackiego, a to zaledwie niektóre z długiej listy publikacji historycznoliterackich profesora Tomkowskiego.

Na końcu, ale bynajmniej nie jako najmniej ważną, należy przywołać tę sferę działalności prof. Tomkowskiego, która zaskarbiła mu szczególną wdzięczność zwykłych czytelników. Mam tu na myśli rolę wspaniałego przewodnika, której podjął się, aby wielu amatorom literatury umożliwić dostęp do dzieł wielkich i wiecznych. Książki takie jak Zamieszkać w Bibliotece, Literatura polska, Literatura powszechna, Dzieje myśli czy Dzieje literatury powszechnej stanowiły dla wielu z nas, zwykłych czytelników, swoistego rodzaju mapy i przewodniki po świecie tak pociągającym i tak bardzo wymagającym wtajemniczenia jak świat literatury. Profesor Jan Tomkowski nie zawahał się, aby zejść z literackiego Parnasu i poprowadzić tych, co stali u jego podnóża, ku szczytom wyznaczanym przez dzieła największych geniuszy.

Jan Tomkowski od wielu już lat tworzy literaturę o literaturze, a czyni to w sposób tyleż odważny i oryginalny, co bezpretensjonalny. Jest w swej działalności zawsze niezależny od aktualnych mód, a zarazem wolny od specjalistycznego żargonu, tak utrudniającego lekturę, a przecież, jak dobrze wiemy, skrywającego na ogół miałkość myśli.

Dzisiejszy Laureat ma odwagę pisać o literaturze nie tylko dla odbiorcy fachowego czy wyrobionego literacko, ale również dla wszystkich, którzy swą przygodę z literaturą dopiero zaczynają. Nie wzdraga się przed rolą nauczyciela i wychowawcy duchowego nawet dla stawiających pierwsze kroki na tej niwie. Zresztą nie musi się wstydzić, bo spełnia tę rolę po mistrzowsku. Wielu starych wygów mogłoby się od niego nauczyć zarówno samego materiału, jak i sposobu jego przedstawienia.

Wydobywa dla swojego czytelnika autorów niesłusznie zapomnianych, ale uczy też nowego spojrzenia na teksty kanoniczne, jak choćby Pan Tadeusz. Owo „nowe spojrzenie” nie jest jednak spojrzeniem z którejkolwiek z modnych perspektyw badawczych, ale z perspektywy niby niemodnej i „minionej”, a jednak najważniejszej i niezbywalnej – chodzi oczywiście o perspektywę metafizyczna.

Właśnie za tę odważną i konsekwentną wierność zarówno samej literaturze w jej najlepszym wymiarze i wydaniu, jak i najszerzej pojmowanemu czytelnikowi – wierność, która niejednokrotnie zbliżyła do siebie „tych dwojga”, honorujemy dzisiaj profesora Jana Tomkowskiego Nagrodą Literacką Biblioteki Narodowej „Skrzydła Dedala”. Należy mu się ona jak mało komu, i to od dawna. Witamy serdecznie Pana Profesora w gronie pisarzy i myślicieli prawdziwie niezależnych, idących pod prąd przemijającym modom i szczerze miłujących wysoką kulturę.

Janusz Pyda OP