Wincenty Witos
Wincenty Witos
Jako chłop i patriota Wincenty Witos rozumiał, że „pewną i naturalną podstawę państwa może stanowić przede wszystkim chłop polski”. Był też świadom tego, że w znacznej swej części chłopstwo jego czasów nie bardzo dorosło to tej roli, toteż konieczny jest proces dojrzewania tej warstwy.
Urodzony w 1874 roku we wsi Wierzchosławice koło Tarnowa na nieco ponad hektarowym gospodarstwie ojca, od piątego roku życia pasł krowy, a niewiele później zaczął pomagać ojcu, który dorabiał jako drwal w lasach księcia Sanguszki. W szkole ludowej, do której poszedł z opóźnieniem, dał się młody Witos poznać dzięki fantastycznym zdolnościom.
Na przeszkodzie dalszej nauce stanęła bieda – rodziny nie było stać na opłacenia tarnowskiego gimnazjum. Jako nastolatek pracował więc nadal fizycznie, nocami pochłaniając setki książek – polską klasykę, encyklopedie i stosy lektur politycznych. Z polityką zetknął się po raz pierwszy w 1891 roku w kampanii na rzecz kandydatury poselskiej Jakuba Bojki.
Po odsłużeniu w wojsku austriackim, ożenił się z Katarzyną Tracz, która wniosła w posagu dalsze kilka hektarów, dzięki czemu rodzina miała jakie takie oparcie materialne. Choć w młodości żałował, że Jakub Szela nie zrobił „porządku” ze wszystkimi ziemianami, pod wpływem lektur doszedł do przekonania, iż przyszłość Polski leży nie w zniszczeniu tej warstwy, lecz w awansie warstwy chłopskiej. Był jednak krytykiem ziemian, których oskarżał o pasożytnictwo i utratę poczucia odpowiedzialności za losy narodu.
W 1903 roku wszedł w skład Rady Naczelnej Polskiego Stronnictwa Ludowego, a wkrótce potem został wójtem Wierzchosławic. W 1908 roku wybrano go do galicyjskiego Sejmu Krajowego, a w 1911 roku – do parlamentu w Wiedniu. Po rozłamie w PSL w 1913 roku stanął na czele umiarkowanego PSL „Piast”. W czasie I wojny światowej angażował się po stronie państw centralnych, ale w październiku 1918 roku stanął na czele Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie – pierwszego ciała niezależnego od Austriaków.
W Polsce Odrodzonej Witos był trzykrotnie premierem. Po raz pierwszy objął ster Rządu Obrony Narodowej w lipcu 1920 roku, w chwili ofensywy bolszewickiej i śmiertelnego zagrożenia kraju. Jako premier tego rządu wydał słynną odezwę do chłopów, nawołując ich do wsparcia obrony Polski. Odszedł z rządu po ponad roku wytężonej pracy. Był gorącym orędownikiem reformy rolnej, ale nie upierał się przy wywłaszczeniu bez odszkodowania.
Do ostatecznego kształtu reformy w postaci ustawy z 1925 roku przyczynił się, zawierając jako szef „Piasta” „pakt lanckoroński” z endecją i stając na czele gabinetu większości narodowo-chłopskiej, czyli Chjeno-Piasta. Rząd ten upadł jednak, nie umiejąc sobie poradzić z hiperinflacją. Trzeci raz został premierem na początku maja 1926 roku, ale jego rząd został obalony przez zamach majowy Piłsudskiego. W 1930 roku poparł Centrolew opowiadający się przeciw ograniczaniu demokracji przez sanację.
Skazany na półtora roku w niesławnym procesie brzeskim, wyemigrował do Czechosłowacji. Wrócił stamtąd na krótko przed wybuchem wojny. Podczas okupacji był inwigilowany przez Gestapo i przejściowo uwięziony, a jego córkę osadzili Niemcy w obozie koncentracyjnym. Nigdy nie ufał komunistom, toteż odmówił współpracy z władzami sowieckimi po 1945 roku. Zmarł 31 października w Krakowie.
____________
Sfinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017–2022
