Prawo autorskie - Biblioteka Narodowa

1. Czy bibliotekarz opracowujący nowości wydawnicze może do rekordu w katalogu on-line dołączyć plik z okładką książki? Czy biblioteka może na Facebooku umieszczać posty ze zdjęciami nowości wydawniczych, okładek i grzbietów książek jakie posiada w swojej ofercie?
Nie. Kwestia możliwości udostępnienia zdjęć okładek i grzbietów książek na ogólnodostępnych stronach internetowych, w tym portalach społecznościowych nie została do tej pory rozstrzygnięta na gruncie obowiązujących przepisów z zakresu prawa autorskiego. Możliwość udostępnienia zdjęć jest uzależniona przede wszystkim od tego, czy dana okładka może być objęta ochroną prawa autorskiego, tj. czy stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ponadto czy autorskie prawa majątkowe nie wygasły na skutek upływu czasu. Autorskie prawa majątkowe gasną bowiem z upływem lat siedemdziesięciu od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych (art. 36 ustawy o prawie autorskim). Jeżeli dana okładka lub grzbiet książki nie jest objęta ochroną prawa autorskiego lub autorskie prawa majątkowe do danego utworu wygasły, nie ma żadnych przeszkód prawnych dla udostępnienia zdjęć okładek i grzbietów takich książek na portalach społecznościowych, w tym na Facebooku.

Dopuszczalność udostępnienia okładek lub grzbietów książek, która są objęte ochroną prawa autorskiego, tj. spełniają kryteria twórczości lub indywidualności, lub do których autorskie prawa majątkowe nie wygasły, jest przedmiotem kontrowersji. Kwestia ta nie została przesądzona ani w polskim orzecznictwie, ani w piśmiennictwie. Według poglądu reprezentowanego na gruncie anglosaskiego systemu common law, dopuszczalne jest udostępnianie zdjęć okładek książek o niskiej rozdzielczości (tzw. minaturek) w ogólnodostępnej przestrzeni sieciowej. Przyjmuje się, że w przypadku udostępnienia zdjęcia okładki w takiej postaci nie dochodzi do eksploatacji, korzystania z utworu. Miniaturka nie jest bowiem egzemplarzem utworu ani jego kopią, w związku z tym poprzez udostępnienie obrazu o niskiej rozdzielczości nie mamy do czynienia z rozpowszechnieniem utworu, jego zwielokrotnieniem. Przykładem tego typu praktyki jest portal Wikimedia, który masowo udostępnia m.in. okładki książek w formie miniatur.

Kwestia udostępnienia zdjęć okładek i grzbietów książek na ogólnodostępnych stronach internetowych, w tym portalach społecznościowych nie została do tej pory przesądzona w orzecznictwie polskich sądów, brakuje też wypowiedzi przedstawicieli polskiej doktryny w tym przedmiocie. Biorąc powyższe pod uwagę, na gruncie obowiązujących przepisów nie można mówić o recepcji poglądu reprezentowanego na gruncie systemu common law o generalnej dopuszczalności udostępnienia okładek książek w postaci miniatur, obrazów o niskiej rozdzielczości. Mimo argumentów przemawiających za zasadnością tego poglądu, do tej pory nie przyjęto ogólnego rozwiązania w przedmiocie dopuszczalności udostępnienia zdjęć okładek lub grzbietów książek. Omawiany stan prawny nie wpływa jednak na kompetencję bibliotek do udostępniania zbiorów dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek w myśl art. 28 ust. 1 pkt 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W ramach korzystania z tego uprawnienia biblioteki mają prawo udostępniać na terminalach objęte ochroną utwory, w tym okładki książek w pełnej rozdzielczości.

Dopuszczalność udostępnienia w sieci internetowej, w tym portalach społecznościowych zdjęć okładek książek i grzbietów książek, które są objęte ochroną prawa autorskiego, nie została potwierdzona w orzecznictwie, wobec czego nie można wykluczyć powstania ewentualnych roszczeń po stronie twórców danego utworu, okładki książki związanych z naruszeniem ich praw autorskich wobec biblioteki udostępniającej zdjęcia. W konsekwencji należy wskazać, że udostępnienie zdjęć okładek i grzbietów książek, które są objęte ochroną prawa autorskiego, jest związane z ryzykiem naruszenia praw autorskich. Rekomendowane jest udostępnianie zdjęć okładek i grzbietów książek, które nie są objęte ochroną prawa autorskiego ze względu na brak spełnienia kryterium twórczości oraz indywidualności lub z powodu upływu czasu i wygaśnięcia autorskich praw majątkowych do danego utworu. Na gruncie obowiązujących przepisów kwestia ta wymaga każdorazowo oceny, czy dana okładka utworu może zostać udostępniona publicznie przez bibliotekę. W sytuacji wątpliwej pożądane jest skonsultowanie z prawnikiem dopuszczalności udostępnienia zdjęcia danej okładki w Internecie.

2. Czy jeśli biblioteka zeskanuje artykuł lub fragment książki (artykułu) i wyśle skany do tego czytelnika to będzie to naruszenie praw autorskich?
Tak. Realizacja takich czynności przez bibliotekę mogłaby stanowić naruszenie autorskich praw majątkowych. Zgodnie z art. 17 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2021 r. poz. 1062 z późn. zm., dalej: „ustawa autorska”), jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Z kolej art. 50 pkt 1 ustawy autorskiej przewiduje, że zwielokrotnianie utworu, w tym wytwarzanie jego egzemplarzy techniką reprograficzną oraz cyfrową, stanowi odrębne pole eksploatacji. Prawo decydowania o takich czynności przysługuje więc twórcy albo podmiotowi, na który przeszły autorskie prawa majątkowe, zgodnie z art. 41 ust. 1 powyższej ustawy. Oznacza to, że co do zasady jedynie podmiot, któremu służą autorskie prawa majątkowe, ma prawo decydować o zwielokrotnieniu utworu. Ochrona powyższych praw odnosi się zarówno do całości utworu, jak i jego poszczególnych fragmentów. W konsekwencji legalne zwielokrotnienie fragmentu utworu chronionego wymaga albo zgody ze strony dysponenta autorskich praw majątkowych albo wyraźnej podstawy w ustawie autorskiej, której przepisy przewidują wypadki tzw. dozwolonego użytku chronionych utworów, tj. określone sytuacje, w których poszczególne podmioty mogą w wyznaczonym zakresie korzystać z utworów chronionych bez konieczności uzyskiwania zgody uprawnionych. Przepisy te zgrupowane są w art. 23-35 ustawy autorskiej. Niestety na gruncie tych unormowań nie ma obecnie możliwości wykonywania przez biblioteki kopii fragmentów chronionych materiałów bibliotecznych na wniosek czytelników. Podstawa taka istniała w poprzednim stanie prawnym w postaci art. 30 ustawy autorskiej, który zezwalał ośrodkom informacji lub dokumentacji – przez co rozumiano m.in. biblioteki – sporządzać i rozpowszechniać pojedyncze egzemplarze, nie większych niż jeden arkusz wydawniczy, fragmentów opublikowanych utworów. Jednak przepis ten został uchylony w 2015 r. Obecnie uprawnienie biblioteki do zwielokrotniania chronionych utworów ogranicza się do przesłanek przewidzianych w art. 28 ust. 1 pkt 2 ustawy autorskiej, który stanowi, że biblioteki mogą zwielokrotniać utwory znajdujące się we własnych zbiorach w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony tych zbiorów. Zwielokrotnienie fragmentu utworu przez bibliotekę w celu realizacji zamówienia czytelnika nie mieści się w zakresie normowania tego przepisu, toteż mogłoby zostać uznane za naruszenie autorskich praw majątkowych. Należy jednak pamiętać, że powyższe przepisy regulują dopuszczalność czynności zwielokrotnienia utworu chronionego w kontekście podejmowania jej przez bibliotekę, nie zaś samego czytelnika. Zgodnie zaś z art. 23 ust. 1 ustawy autorskiej, bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. W ramach dozwolonego użytku osobistego dopuszczalne jest zwielokrotnianie utworów, przy czym spod zakresu tego użytku nie są wyłączone utwory, których egzemplarze należą do zbiorów bibliotek. W konsekwencji należy uznać, że czytelnik biblioteki jest uprawniony do samodzielnego zwielokrotnienia fragmentów a nawet całości chronionego materiału bibliotecznego – np. poprzez sfotografowanie interesujących go stron – w ramach licencji ustawowej przewidzianej w powyższym przepisie. Jest to zwielokrotnienie realizowane przez samego czytelnika, który w konsekwencji sam ponosi odpowiedzialność za zgodność z prawem tej czynności. Zatem o ile biblioteka nie może dokonywać czynności zwielokrotnienia chronionych zbiorów w celu przekazania kopii czytelnikowi, czynność taką może – w granicach dozwolonego użytku osobistego – podjąć sam czytelnik, o czym warto pamiętać w kontekście tego rodzaju wniosków, które byłyby składane przez czytelników po przywróceniu pełnej dostępności bibliotek.

3. Czy w katalogu online mogą być prezentowane noty wydawnicze, które są pobierane z czwartej strony okładki katalogowanej publikacji lub z ogólnodostępnych źródeł internetowych np. stron www wydawnictw?
Nie. Bibliotekom co do zasady nie przysługują autorskie prawa majątkowe do utworów ustalonych w materiałach bibliotecznych należących do zbiorów tych instytucji kultury. Utwory te nie są zazwyczaj przedmiotem umów licencyjnych zawieranych przez biblioteki. Biblioteki nie mają też ustawowego tytułu prawnego do udostępniania utworów chronionych, utrwalonych w materiałach bibliotecznych, w publicznie dostępnych zasobach sieciowych, w tym w swoim katalogach on-line. Zgodnie z art. 28 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych biblioteki mogą jedynie użyczać materiały obejmujące chronione utwory (tzn. zezwalać użytkownikom na korzystanie z ich materialnych nośników), zwielokrotniać takie utwory w określonych celach oraz udostępniać je – lecz nie publicznie, a tylko za pośrednictwem urządzeń, które znajdują się na terenie samych bibliotek.

Noty wydawnicze, określane jako blurby, to część składowa książki. Jest to zazwyczaj krótki tekst, autorstwa samego twórcy książki, a częściej opracowany przez wydawnictwo, którego celem jest wywołanie zainteresowania u potencjalnego nabywcy egzemplarza. Może zawierać fragmenty recenzji, rekomendacje publikacji czy krótkie streszczenie publikacji. Blurb może stanowić utwór w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jeśli cechuje się indywidualnością i twórczością w sposobie wyrażenia, przy czym prawo autorskie nie różnicuje ochrony w zależności od stopnia natężenia tych cech. Ochrony prawnoautorskiej nie uchyla niewielka objętość takich materiałów ani ich dominująca funkcja perswazyjna (w tym reklamowa czy marketingowa). W konsekwencji wiele notek wydawniczych (blurbów) spełnia kryteria utworów, co wyłącza je spod swobodnej prezentacji w katalogach bibliotek. Okoliczność, że wydawca danej publikacji zamieścił dotyczącą jej notkę (blurb) w publicznie dostępnej lokalizacji sieciowej, np. na swojej stronie internetowej, nie powoduje, że takie korzystanie z notki jest dozwolone innym osobom.  

Wyjątkiem od opisanej zasady są notki wydawnicze (blurby) stworzone przez osoby zmarłe przed 70 laty, czyli w 2022 r. przed 1952 r. Notki takie, ze względu na wygaśnięcie autorskich praw majątkowych z upływem lat siedemdziesięciu od śmierci twórcy, mogą być swobodnie eksploatowane, w tym również poprzez ich rozpowszechnianie w otwartych zasobach sieciowych. W przypadku utworów współautorskich termin wygaśnięcia autorskich praw majątkowych liczony jest od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych; w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany – od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość; w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca – od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony – od daty jego ustalenia. W praktyce możliwość swobodnego rozpowszechniania będzie więc dotyczyła przede wszystkim przypadków, gdy sam utwór główny jest już w domenie publicznej. Należy jednak zaznaczyć, że moment wygaśnięcia autorskich praw majątkowych do utworu głównego nie musi się pokrywać z analogicznym momentem w odniesieniu do wszelkich utworów towarzyszących.

4. Czy w katalogu online mogą być prezentowane spisy treści w formie skanów lub w wersji elektronicznej, tj. przepisane z treści publikacji albo pobrane z ogólnodostępnych źródeł internetowych, np. stron www wydawnictw?
Nie. Bibliotekom co do zasady nie przysługują autorskie prawa majątkowe do utworów ustalonych w materiałach bibliotecznych należących do zbiorów tych instytucji kultury. Utwory te nie są zazwyczaj przedmiotem umów licencyjnych zawieranych przez biblioteki. Biblioteki nie mają też ustawowego tytułu prawnego do udostępniania utworów chronionych, utrwalonych w materiałach bibliotecznych, w publicznie dostępnych zasobach sieciowych, w tym w swoim katalogach on-line. Zgodnie z art. 28 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych biblioteki mogą jedynie użyczać materiały obejmujące chronione utwory (tzn. zezwalać użytkownikom na korzystanie z ich materialnych nośników), zwielokrotniać takie utwory w określonych celach oraz udostępniać je – lecz nie publicznie, a tylko za pośrednictwem urządzeń, które znajdują się na terenie samych bibliotek.

Spis treści jest zestawieniem nazw nadanych częściom składowym tekstu – tytułów i śródtytułów – które mogą być kwalifikowane jako chronione części utworu w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Ich ujęcie słowne stanowi oryginalny i twórczy sposób wyrażenia myśli twórcy tekstu, który zdecydował się zindywidualizować je w ten, nie zaś inny sposób – nie są mechanicznie zdeterminowane treścią fragmentów tekstu, do których się odnoszą.

Również sama struktura utworu (podział na części, kolejność poszczególnych elementów) jest materią przejawu myśli ludzkiej i sposobu jej wyrażenia. Spis treści może więc podlegać ochronie prawnoautorskiej z tego powodu, że odzwierciedla oryginalny i twórczy w sposobie wyrażenia układ utworu.

Opisane cechy wyłączają prezentację spisu treści w katalogach bibliotek dostępnych on-line – zarówno w formie skanów, jak i w postaci przepisanej z treści publikacji lub pobranej z ogólnodostępnych źródeł internetowych. Okoliczność, że wydawca danej publikacji zamieścił spis treści w publicznie dostępnej lokalizacji sieciowej, np. na swojej stronie internetowej, nie powoduje, że takie korzystanie z powyższego materiału jest dozwolone innym osobom. 

Spis treści jako zbiór danych o zawartości dokumentu, do którego się odnosi, stanowi ponadto zbiór danych, będący bazą danych w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie baz danych. Co do zasady wyłączne prawo do publicznego udostępniania bazy danych ma jej producent (art. 6 ust. 1). W odniesieniu do bazy danych, jaką jest spis treści, producentem jest wydawca, gdyż to ten podmiot, finansując proces wydawniczy, w tym prace redakcyjne, ponosi ryzyko nakładu inwestycyjnego przy tworzeniu bazy danych, jaką jest spis. W konsekwencji publiczne rozpowszechnianie spisu treści bez zezwolenia wydawcy może być kwalifikowane jako naruszenie prawa do tego materiału przysługującego wydawcy.

Wyjątkiem od opisanej zasady są spisy treści dokumentów niestanowiących utworów chronionych (wymienionych w art. 4 ustawy autorskiej) oraz spisy treści utworów, które znajdują się w domenie publicznej ze względu na upływ czasu (wygaśnięcie autorskich praw majątkowych). Mogą być one swobodnie eksploatowane, w tym również poprzez ich rozpowszechnianie w otwartych zasobach sieciowych.

5. W jakiej formie i od kogo należy pobierać zgody na umieszczenie okładek, spisów treści i blurbów w katalogu on-line?

Biblioteki nie dysponują autorskimi prawami majątkowymi do okładek, spisów treści i blurbów. Pozyskanie w odniesieniu do każdego takiego materiału wymaga stosownego upoważnienia licencyjnego, obejmującego zezwolenie udzielone przez dysponenta autorskich praw majątkowych na korzystanie z utworów stanowiących przedmiot tych praw na polach eksploatacji, jakimi są zwielokrotnienie techniką cyfrową oraz publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Udzielenie takiego upoważnienia następuje poprzez zawarcie umowy licencyjnej w formie dokumentowej pomiędzy dysponentem autorskich praw majątkowych oraz licencjobiorcą.

Udzielenie upoważnienia licencyjnego jest skuteczne o tyle, o ile licencjodawca jest uprawniony do jego udzielenia, to jest, co do zasady, o ile licencjodawcy przysługują autorskie prawa majątkowe do utworu będącego przedmiotem licencji na polach eksploatacji, których licencja dotyczy. W braku tytułu prawnego po stronie licencjodawcy, licencja nie wywołuje skutku prawnego, co oznacza, że korzystanie z utworu przez licencjobiorcę, jak również ewentualnie dalszego licencjobiorcę, jest korzystaniem bezprawnym, rodząc w konsekwencji odpowiedzialność tych podmiotów za naruszenie autorskich praw majątkowych.

Zawieranie umowy powinno być poprzedzone weryfikacją przez bibliotekę tytułu prawnoautorskiego potencjalnego licencjodawcy do poszczególnych utworów będących przedmiotem licencji. Należy przy tym pamiętać, że w praktyce wydawniczej obecnie rzadko zdarza się nabywanie przez wydawców autorskich praw majątkowych do utworów, zaś regułą jest raczej udzielanie przez twórcę licencji wyłącznej obejmującej określone wydanie, nakład w zakresie rozpowszechniania drukiem oraz ewentualnie także zezwolenie na korzystanie z utworu w ramach cyfrowych pól eksploatacji. W takim wypadku biblioteka musiałaby weryfikować, czy licencja samego wydawcy umożliwia zawarcie opisywanej tu umowy.