Aktywność kobiet - Biblioteka Narodowa

Aktywność polityczna i społeczna kobiet w dokumentach życia społecznego z lat 1914–1918

Autor: Maciej Duklewski

Proszę bo odpowiedzieć na to proste pytanie? Co to jest naród? Sądzę, że mężczyźni i kobiety. Co oznacza wyraz „powszechny” np. głosowanie powszechne? Zdawałoby się, że przy powszechnym głosowaniu, głosować mają wszyscy pełnoletni obywatele danego kraju. Tymczasem pod słowem losy „narodu” pojmują obecnie losy męskiej jego połowy, tak samo pod słowem głosowanie powszechne rozumieją uczestnictwo w głosowaniu wszystkich mężczyzn.

Kazimiera Bujwidowa, U źródeł kwestji kobiecej, 1910

 

 

Dokumenty życia społecznego z lat 1914–1918 pozwalają uchwycić w historii Polski czas, w którym społeczna aktywność organizacji zrzeszających kobiety prowadzi do politycznego równouprawnienia płci w powstającym państwie. Wówczas kobiety, czynnie zaangażowane w organizację codziennego życia za linią frontu, a także wspierające polskich żołnierzy, są w stanie zagwarantować sobie formalny dostęp do części życia publicznego. Prawa do głosowania w pierwszych wyborach roku 1919 nie należy jednak traktować jedynie jako rodzaju nagrody za wyjątkowe cztery lata wysiłku. Co więcej, nie powinno się utożsamiać prawa głosu z rzeczywistym równouprawnieniem oraz znacznym udziałem kobiet w polityce parlamentarnej – w niepodległej Polsce występowała bowiem faktyczna nierówność płci.

 

 

 

 

Pod koniec I wojny światowej polskie organizacje kobiece pracowały na rzecz udziału kobiet w politycznym, naukowym i ekonomicznym życiu kraju po niemal 90 latach. Pierwsze ugrupowania kobiet powstały w latach 30. XIX wieku. Działał wtedy charytatywny Związek Patriotyczny Dobroczynności Pań Polskich związany z Klementyną Hoffmanową oraz postępowa grupa „Entuzjastek”, której najsłynniejszą przedstawicielką była Narcyza Żmichowska.

Przez kolejne kilkadziesiąt lat wysiłki polskich feministek koncentrowały się na tajnym nauczaniu i umożliwieniu kobietom wstępu na uczelnie.

 

 

W dekadzie poprzedzającej wybuch Wielkiej Wojny miało miejsce pięć zjazdów kobiet polskich. Toczące się wówczas wśród uczestniczek spory odzwierciedlały zróżnicowanie ruchu kobiecego. Kobiety nie przemawiały bynajmniej jednym głosem w takich kwestiach, jak: istnienie determinowanych przez płeć ról społecznych, sytuacja i ochrona kobiet w miejscu pracy, moralność czy związanie walki o równouprawnienie z działalnością partii politycznych.

 

 

W świetle dokumentów życia społecznego z lat 1914–1918 najbardziej aktywną organizacją kobiecą była Liga Kobiet Pogotowia Wojennego. Organizacja powstała w roku 1913 w oczekiwaniu na konfrontację między państwami zaborczymi i od początku była związana z obozem niepodległościowym. Podczas wojny Liga świadczyła pomoc zarówno żołnierzom Legionów, jak i ludności cywilnej.

 

 

 

 

Mimo rozłamu wynikającego z odmiennych postaw członkiń wobec państw centralnych i przyszłości Legionów, w 1917 LKPW posiadała 176 kół i około 2000 członkiń. Według Ludwika Hassa nieobecność mężczyzn i konieczność utrzymania rodziny wpłynęły na zaktywizowanie społecznie i politycznie kobiet spoza inteligencji. Dlatego też do ligi przystępowały mniej wykwalifikowane pracownice umysłowe, mieszczanki oraz chłopki.

 

 

Spodziewając się odtworzenia państwa polskiego, LKPW wystąpiła z inicjatywą zwołania Zjazdu Kobiet Polskich w Warszawie we wrześniu 1917 roku. Uczestniczki oczekiwały nie tylko utworzenia nowego państwa – chciały też, by odrodzona Polska gwarantowała kobietom prawa polityczne, edukacyjne i ekonomiczne. Komisje Zjazdu opracowały szczegółowe postulaty dotyczące ordynacji wyborczej i zmian w prawie cywilnym. O swoich ustaleniach Zjazd poinformował Radę Regencyjną, Departament Oświecenia Publicznego i Radę Miasta Stołecznego Warszawy. Ponadto, w wyniku Zjazdu powołano Komitet Centralny Politycznego Uprawnienia Kobiet Polskich z dr Justyną Budzińską-Tylicką jako przewodniczącą.

11 listopada 1918 przedstawicielki Komitetu przekazały Józefowi Piłsudskiemu postulat zrównania praw politycznych kobiet i mężczyzn. Dekret Piłsudskiego o ordynacji wyborczej, wydany 28 listopada, przewidywał powszechne wybory do sejmu ustawodawczego.

 

 

W pierwszych wyborach wszystkie ugrupowania zabiegały o głosy kobiet, które w  pewnych okręgach stanowiły większość uprawnionych do głosowania. W Warszawie frekwencja wyborcza wśród kobiet i mężczyzn była podobna i wahała się w różnych dzielnicach od 70 do 80%. Do sejmu uchwałodawczego wybrano 8 kobiet na 335 mandatów.

 

 

 

Konstytucja marcowa z roku 1921 uznawała prawną i polityczną równość obywateli w preambule oraz artykułach 12 i 96. Faktyczna, systemowa nierówność płci istniała jednak w prawie cywilnym, kulturze i aktywności politycznej oraz dostępie do pewnych zawodów. Po uchwaleniu konstytucji zmieniono dziewiętnastowieczne przepisy obowiązujące w województwach centralnych, w myśl których żona była winna posłuszeństwo mężowi, nie mogła dysponować swoim majątkiem i dochodami z pracy lub występować z powództwem do sądu bez zgody męża. Trudno jednakże ocenić, jak szybko zmieniała się obyczajowość związana ze zniesionym prawem.

Pomimo równouprawnienia politycznego przez cały okres międzywojenny kobiety stanowiły 1,38% posłów i 3,80% senatorów. Część z nich pełniła funkcje parlamentarne kilkukrotnie lub w obu izbach, zatem przez cały ten czas w parlamencie zasiadały 32 posłanki i 18 senatorek.

Z kolei w myśl ustawy o służbie cywilnej z 1922 roku mężatki mogły podjąć pracę w służbie publicznej tylko za zgodą męża. Kobiet nie mianowano na stanowiska sędziowskie aż do roku 1929, a od 1928 nie mogły też pełnić funkcji przysięgłych sądowych. Pod koniec istnienia II Rzeczpospolitej kobiety stanowiły 27% absolwentek i 10% personelu nauczającego w szkołach wyższych, choć obejmowały one już połowę stanowisk nauczycieli szkół powszechnych i stanowiły ponad jedną trzecią obsady pedagogicznej w szkołach średnich i ogólnokształcących.

Aby właściwie zrozumieć formy i cele aktywności kobiet zawarte w dokumentach życia społecznego z lat 1914–1918, należy wyjść poza ramy czasowe Wielkiej Wojny i sięgnąć do historii feminizmu na ziemiach polskich, a także dostrzec, że gwarancja praw nie oznacza jeszcze ich wyczekanego urzeczywistnienia.

____________

Sfinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017–2022