Biologia i dyscyplina
Dyscyplina i biologia. Władza nad populacją w dokumentach życia społecznego 1914–1918
Zbiór dokumentów życia społecznego z lat 1914–1918 pozwala poznawać historię dziejącą się pomiędzy dobrze opisanymi obszarami, takimi jak biografie głównych aktorów polskiej niepodległości czy dzieje polskiego czynu zbrojnego i dyplomacji. Główną bohaterką dokumentów jest bowiem codzienność na terenach objętych wojną. Dokumenty to jednak nie tylko bierne świadectwa zdarzeń. Wiele z nich stanowiło narzędzie do zarządzania działalnością, zdrowiem i własnością ludności cywilnej.
Pozornie zbyt przyziemne, czasem komiczne w swojej urzędowej powadze i dbałości o szczegóły, dokumenty życia społecznego z tego okresu zasługują na rzetelną interpretację. Ich historyczną wartość określa bowiem związek zbioru z procesami społecznymi, których trwanie wykracza daleko poza ramy czasowe pierwszej wojny światowej. Mowa tu przede wszystkim o powstawaniu nowoczesnych sposobów rządzenia państwem i organizowania życia populacji.
Opisanie tej części dokumentów wymaga narzędzi, które uwzględnią jednocześnie wojenne doświadczenie jednostek, jak i całych populacji dotkniętych konfliktem. Potrzeba też pojęć, które wyjaśnią, dlaczego dokumenty ukazują rzeczywistość niebezpieczną, ale na swój sposób uporządkowaną. Wymagania te spełnia koncepcja dwóch biegunów nowoczesnej władzy, którą Michel Foucault zarysował w Historii seksualności, a także w swoich wykładach w Collège de France. Pierwszy z biegunów to dostrzegalna w wieku XVII władza dyscyplinarna, kontrolująca konkretne ciała, wzmagająca ich gospodarczą wydajność i wymuszająca posłuszeństwo. Drugi biegun, formujący się w zachodniej Europie od połowy XVIII wieku, to władza nad populacją jako biologiczną całością – biowładza. Jej przedmiotem są rozmnażanie, zdrowie publiczne, migracje czy jakość życia, a dyscyplinują ją szkoła, armia i więzienie. Medycyna, higiena i demografia pozwalają badać i regulować życie populacji. Skuteczna władza panuje nad życiem w jego jednostkowych i zbiorowych przejawach zarówno za pomocą groźby przemocy, jak i za pośrednictwem upowszechnianej wiedzy. Co ważne, oba bieguny władzy spaja nowoczesna, ekonomiczna racjonalność, którą posługują się rządzący, ale też rządzeni. U jej podstaw leży rozpatrywanie procesów życia w kategoriach zysku, podtrzymania i pomnożenia produktywności.
Dokumenty życia społecznego z lat 1914–1918 pozwalają spojrzeć na nowoczesną władzę, a zatem także na polską niepodległość, w momencie dla niej kryzysowym, w czasie wojennego konfliktu. Do Europy wraca wówczas powszechne niebezpieczeństwo śmierci zagrażające przeżyciu pojedynczych ciał, rozwojowi całych populacji oraz stabilności poszczególnych państw.
Warszawa, 28 maja 1917
Były już i rozruchy głodowe i strajk wyższych uczelni. Ostatnio zamknęli gaz, ale końca jak nie widać, tak nie widać. […] I czasem tak mi przeraźliwie żal mojej traconej energii, mojej siły woli, która mogłaby tworzyć, rządzić, podnosić, zabiegać, a musi tylko wytrzymywać.
z pamiętnika Janiny Gajewskiej
W czasie pierwszej wojny światowej pełzająca linia walk stanowiła ruchomą granicę państw eksploatujących zajęte obszary. Od umiejętnego wykorzystania własnych zasobów za linią działań wojennych oraz doprowadzenia wroga do stanu wyczerpania zależała przewaga na froncie. Niemcy i Austriacy kontrolujący nie tylko tereny, które zajęli w wyniku zaborów, ale też ziemie polskie należące przed Wielką Wojną do Imperium Rosyjskiego, stanęli przed problemem skutecznego zarządzania populacją. Po pierwsze, starali się jak najpełniej zaangażować ludność w wysiłek wojenny. Po drugie, próbowali nie doprowadzić do jej zupełnego wycieńczenia i niesubordynacji. Po trzecie, zamierzali skłonić mieszkańców okupowanych terenów, by uwewnętrznili cele administracji.
Ziemie polskie stały się zapleczem wielkich armii. Na wsi rekwirowano konie, bydło i zboże, zaś za uchybienia w dostawach groziła grzywna. Tym niemniej, warunki życia na prowincji były lepsze niż w miastach. W Warszawie kartki na żywność pojawiły się jesienią 1915 roku. Dzienna racja dla jednej osoby wynosiła jedynie około 1000 kalorii, a kupujący żywność na czarnym rynku musieli liczyć się z bezwzględną spekulacją cenami.
Warszawa, 28 maja 1917
Nie wiem, czy ten stan rzeczy, jaki teraz trwa, to już się nazywa głód, czy jeszcze nie. Te wiorstowe ogony przy węglu, kartoflach, chlebie, cukrze i komitetowym mięsie, ci ludzie wychudli, zszarzali, bez butów, wystając często od godziny czwartej rano! […] Wydajemy całą moc pieniędzy, a wcale nie jesteśmy najedzeni.
Ceny węgla i drewna na opał gwałtownie wzrosły. Brakowało butów i ciepłej odzieży. Ograniczono dostawy gazu i reglamentowano świece. Rondle i samowary, a nawet żelazne klamki rekwirowano na potrzeby wojennej gospodarki. W wyniku zniszczenia lub ewakuacji zakładów przemysłowych doszło do jednoczesnego wzrostu cen i pojawienia się licznej grupy bezrobotnych. Tymczasem w głąb okupowanego terytorium zmierzała ludność uciekająca z terenów objętych walkami.
W warunkach przedłużającego się niedoboru administracje niemiecka i austro-węgierska podjęły działania, które miały łagodzić niepokoje poprzez ochronę i kontrolę podległej populacji. Państwowa służba sanitarna rozpoczęła masowe szczepienia przeciwko ospie. Z kolei walka z tyfusem przenoszonym przez wszy czy czerwonką i cholerą obecnymi w zanieczyszczonej wodzie wymagała nie tylko wyeliminowania siedlisk choroby, ale też przekonania ludności do dbania o higienę.
Żeby móc podróżować koleją, pasażer miał obowiązek okazać pozwolenie na kupno biletu oraz świadectwo płatnego odwszawienia. Koszty podróży, rzadkie kursy i uciążliwe formalności skutecznie zniechęcały do przemieszczania się po okupowanych terenach.
Z czasem mieszkańcy ziem polskich zyskali prawo do tworzenia miejskich i gminnych samorządów. To znamienne, że zarządzanie populacją wymagało udziału jej reprezentantów i zostało uznane za poszerzenie praw politycznych. Według najwyższych przedstawicieli władz okupacyjnych decyzja ta miała nowoczesny, cywilizujący charakter.
25 grudnia 1915
Główna rzecz, aby się nie dać i wśród najgorszych okoliczności zachować swoją wesołą duszę, dopóki można. My też się nie dajemy. Może to egoizm, ale martwi się nic nie pomoże, a społeczeństwo po wojnie będzie potrzebowało jednostek silnych, a nie rozklekotanych.
Sprawne zarządzanie ludnością nosiło wprawdzie znamię okupacyjnej przemocy, ale stanowiło jeden z warunków odzyskania i utrzymania niepodległości. Wśród dokumentów życia społecznego z lat 1914–1918 znajduje się dyplom ukończenia „Kursu jednorocznego odbudowy miast, miasteczek i wsi polskich”, prowadzonego przez polską Radę Główną Opiekuńczą.
Od absolwenta kursu wymagano znajomości materiałów i technik budowlanych oraz podstaw ekonomii i historii polskiej architektury. Dokument ilustruje dwuznaczny charakter każdej nowoczesnej administracji, która oddziałuje nie poprzez przymus, ale poprzez umiejętności, wiedzę i uwewnętrznione wartości.
Historia początków polskiej niepodległości to jednocześnie historia codziennego wysiłku jednostek i dzieje nowego państwa z wyczerpaną populacją. W wyniku masowych przesiedleń w głąb Imperium Rosyjskiego, działań wojennych, głodu i chorób ziemie polskie zasiedlało około czterech milionów mieszkańców mniej niż przed wojną. Znaczna część doświadczyła niedoboru, przemocy i niepewności. Dlatego niestabilność cechująca II Rzeczpospolitą ma swój początek także w zbiorowym doświadczeniu wojny „na własnym ciele”.
____________
Sfinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017–2022
