Polska a niepodległość sąsiadów - Biblioteka Narodowa

Polska wobec niepodległości sąsiadów

Autor: Maciej Duklewski

 

W Dokumentach Życia Społecznego z lat 1914–1918 ujawnia się przekonanie o ciągłości między przedrozbiorową Rzeczpospolitą a kształtującym się pod koniec I wojny światowej Państwem Polskim. Destabilizacja państw zaborczych nie oznacza powrotu Polski sprzed ponad wieku – II Rzeczpospolita zaczyna istnieć w zupełnie nowych warunkach. Dawny typ państwa wieloetnicznego, zjednoczonego władzą wspólnego monarchy, odszedł wraz z Cesarstwem Rosyjskim i Austro-Węgrami. Nowoczesna Polska zaczyna swoje istnienie jako państwo narodowe, które mierzy się z innymi państwami narodowymi.

 

 

Kiedy w pierwszych latach powojennych wytyczane są granice, czynnik etniczny, liczba Polaków na danym terytorium, a także ich gospodarcze możliwości, dołączają do roszczeń historycznych. Odzyskanie niepodległości oznacza więc znaczące zmiany w sferze politycznej wyobraźni. Zanika problem działania wobec dawnych państw zaborczych, a więc dyskusje o tym, które z nich może być wartościowym sojusznikiem. Na pierwszy plan wysuwa się korzystne ułożenie stosunków z innymi narodami zamieszkującymi ziemie uważane za historycznie i etnicznie polskie.

 

 

W Dokumentach Życia Społecznego z lat I wojny światowej znajdują się odpowiedzi na dążenia niepodległościowe Białorusinów, Litwinów i Ukraińców. Są to przeważnie ogólnikowe propozycje utworzenia związku państw – federacji narodów zamieszkujących tereny dawnej Rzeczpospolitej. Polska pełni w nich rolę przewodnią lub jest partnerką pozostałych państw w tym środkowoeuropejskim bloku. Dążąc do zapewnienia sobie silnej pozycji, Polacy nie rezygnują ze swojego prawa do zabrania głosu w kwestii tworzących się państw sąsiedzkich. Z czasem deklarowana solidarność ustępuje realnej polityce i dążeniom do poszerzenia granic Polski kosztem sąsiednich państw.

 

 

 

Białoruś

 

Niepodległość Białorusi jako państwa narodowego rysuje się w Dokumentach Życia Społecznego z lat wojennych, ale również i w późniejszych świadectwach, jako najmniej problematyczna. Istniejąca od marca 1918 roku Białoruska Republika Ludowa nie uzyskała uznania międzynarodowego i nie sprawowała rzeczywistej władzy na ziemiach białoruskich. Z kolei od roku 1919 konkurowała z Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką, wspieraną przez rewolucyjną Rosję.

 

 

W traktacie ryskim z 1921 roku, który zakończył wojnę polsko-bolszewicką, część ziem białoruskich przyznano Polsce. Wydaje się, że kwestia przynależności tego terytorium była najmniej kontrowersyjna, ponieważ nie uznawano jeszcze narodowych roszczeń Białorusinów. W „Geografji Polski zjednoczonej” Tadeusz Pannenko twierdził bowiem, że Białorusini, choć bardzo liczni, nie posiadali „wybitnych cech narodowej odrębności”, podczas gdy Łotysze i Litwini taką odrębność wykazywali.

 

Litwa

 

Odrębności narodowej Litwinów w zgromadzonych dokumentach nie podważano. W wyjątkowych przypadkach, takich jak list „Jedności Narodowej”, traktowano ich z wyższością, z pozycji narodu bardziej zaawansowanego, dominującego od czasów Unii Lubelskiej. Sednem konfliktu między stronami była przynależność Wilna do jednego z powstających państw.

 

 

 

Spór historyczny i etniczny rozstrzygnięto siłą. Jesienią 1920 roku generał Ludwik Żeligowski zajął Wilno, które stało się stolicą Litwy Środkowej, wcielonej następnie do Polski. Stosunki między Polską i Litwą zaczęły się normalizować dopiero na krótko przed II wojną światową.

 

 

 

Ukraina

 

W Dokumentach Życia Społecznego z lat 1914–1918 znajdują się świadectwa planów włączenia Ukrainy w skład państwa związkowego, ale najliczniejsze są głosy protestu wobec traktatu brzeskiego z 9 lutego 1918 roku zawartego między państwami centralnymi a Ukraińską Republiką Ludową. Traktat przewidywał bowiem uznanie URL, obejmującej na zachodzie Chełmszczyznę i Podlasie.

 

 

 

Do pertraktacji między Niemcami, Austro-Węgrami i URL nie dopuszczono strony polskiej, posiadającej już wówczas zalążki narodowych instytucji państwowych. „Czwarty rozbiór Polski” powszechnie wzburzył polskie społeczeństwo. Choć postanowienia traktatu nie weszły na trwałe w życie, konflikt znalazł przedłużenie w wojnie polsko-ukraińskiej i walkach o Lwów.

Podobnie jak w przypadku Białorusi, Polska uznała istnienie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad w traktacie ryskim z 1921 roku.

 

 

Konflikt między Polską a tworzącymi się w jej sąsiedztwie państwami narodowymi to konflikt na wskroś nowoczesny. Dotyczy on sfery symboli i tego, co kulturowo i historycznie wspólne lub odrębne. Odnosi się też do roli symboli i historii w ogóle, ich pragmatycznego wykorzystania lub kategorycznego odrzucenia jako wrogich. Co więcej – strony posługują się precyzyjnie pojęciami ekonomii, etnografii i socjologii, by uzasadnić swoje cele. To także konflikt, który dotyczy całych społeczeństw podzielających pewną tożsamość, a nie wybranych grup. To w końcu spór toczący się między stronami, które przeczuwają, że muszą wykorzystać upadek dawnego porządku zanim niespotykana dotychczas rewolucja społeczna obejmie nie tylko Rosję.

____________

Sfinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017–2022